Hittehel in 1540: Europese droogte eiste veel slachtoffers!

Hittehel in 1540: Europese droogte eiste veel slachtoffers!

In 1540 kende Midden-Europa een van de ernstigste droogtes uit de geschiedenis, die een diepgaande impact had op het dagelijks leven en het milieu. Maarten Luther uitte zijn bezorgdheid over het extreme weer in juli 1540 en beschreef de omstandigheden als ‘onuitsprekelijk en ondraaglijk’. In die tijd wachtten mensen wanhopig op regen, terwijl de droogte bijna een heel jaar duurde. Volgens berichten viel er in deze periode ongeveer elf maanden weinig neerslag en kwamen de temperaturen vaak boven de 40 graden Celsius uit.

De droogte was niet alleen een extreme klimatologische gebeurtenis, maar ook het gevolg van een stabiele hogedruksituatie. Deze zogenaamde omegapositie blokkeerde de Atlantische luchtstromen, wat leidde tot een drastisch tekort aan neerslag. Uit historische gegevens blijkt dat de waterstanden van de grote rivieren, met name de Rijn, de Elbe en de Seine, sterk zijn gedaald. De droogte begon in Noord-Italië en verspreidde zich geleidelijk naar het noorden, met verstrekkende gevolgen.

Klimatologische omstandigheden en gevolgen

Meer dan 300 hedendaagse kronieken documenteren de uiteenlopende gevolgen van de droogte. Tot de verwoestende gevolgen behoorden opstandige bosbranden en een merkbare daling van het grondwaterpeil. Vooral de landbouw, de veehouderij en de visbestanden werden getroffen, wat tot ondervoeding leidde. Historici schatten dat er dat jaar in Europa ongeveer een half miljoen mensen stierven, velen als gevolg van diarree.

Uit fenologische waarnemingen is bekend dat kersenbomen ongewoon vroeg bloeiden en dat het kersenoogstseizoen eind mei begon. De wijnstokken rijpten ook eerder dan het gebruikelijke tijdsbestek, wat wijst op de extreme klimatologische omstandigheden. Het weerdagboek van Marcin Biem, de rector van de Universiteit van Krakau, wordt beschouwd als een van de meest betrouwbare bronnen over deze droogte.

Extra evenementen en sociale onrust

De droogte zorgde voor een schadelijk klimaat, waarbij juli bijzonder heet was. In de Oost-Franse stad Besançon zochten bewoners hun toevlucht in kelders om aan de ondraaglijke hitte te ontsnappen. Het aantal stadsbranden nam toe, met in totaal 33 branden in Duitsland in 1540. Er werd vaak vermoed dat er sprake was van brandstichting, vaak in een politiek-religieuze context. Een tragisch voorbeeld is de verwoestende stadsbrand in Einbeck, die de hele stad verwoestte.

Te midden van deze natuurramp werd in sommige regio’s de wijnbouw positief beoordeeld. De vintage wijn uit 1540 werd beschreven als bijzonder hoge kwaliteit, wat een klein sprankje hoop vertegenwoordigt te midden van de catastrofale klimatologische omstandigheden. Ondanks de ongunstige omstandigheden werd de oogst in het Bürgerspital Würzburg als een zeldzaamheid gewaardeerd.

Deze periode van droogte viel tijdens de Kleine IJstijd, die het klimaat van rond de 15e tot de 19e eeuw bepaalde. Uit onderzoek uit 2016 bleek dat de zomertemperaturen in 1540 aanzienlijk hoger waren dan de gemiddelden van 1966 tot 2015. Wetenschappelijke analyse suggereert dat moderne klimaatmodellen een gebeurtenis van deze ernst niet kunnen simuleren, waardoor de droogte in een uniek historisch perspectief wordt geplaatst.